HESTER OERLEMANS | HURRY SLOWLY

Ze moeten het zicht belemmeren van sluipschutters die zich schuilhouden in de verlaten huizen van de grotendeels verwoeste stad. Dankzij dit zachtjes wiegend textiel kunnen bewoners schielijk de straat oversteken zonder in het vizier te lopen. Wat eruitziet als versiering, als een vrolijk kleuraccent in een strijdgebied zo grijs als stof, biedt schamele bescherming tegen nietsontziend geweld. De wrange schoonheid van de doeken is vastgelegd in een fotoreportage in Time. [1]

Het zijn deze foto’s die Hester Oerlemans inspireerden tot een zesdelige serie schilderijen met de gezamenlijke titel Sniper Curtains (2019-2021). De voorstelling is teruggebracht tot enkele lijnen die de omtrek en de plooien van de gordijnen aanduiden, soms in zwart, meestal in heldere tinten blauw, geel, groen, of oranje. Het resultaat is een simpel, sterk beeld met de kracht van een icoon. De lijnen zijn als die in cartoons: bewegelijk, efficiënt, expressief, doeltreffend. Dat het hangende doek vrijwel geheel samenvalt met het beeldvlak van het schilderij heeft iets paradoxaals.

Gordijn, bedoeld om het zicht te hinderen, wordt schilderij dat iets inzichtelijk wil maken, iets dat we niet eerder hebben gezien: de onverwachte nabijheid van feestversiering en terreur. Hester Oerlemans schildert niet met penseel maar met sjabloon en spuitbus. De sjablonen maakt ze van papier, waarin ze de lijnen van de voorstelling uitsnijdt. Om te voorkomen dat de papieren mal uit elkaar valt, plakt ze er ter versteviging vitrage op (in sommige gespoten vlakken is het weefsel nog herkenbaar). Oerlemans’ zelfbedachte, ietwat omslachtige manier van schilderen verleent haar werk een sterk grafisch karakter met een hoge attentiewaarde. Haar schilderkunst zweemt naar graffiti. 

Ook de tekeningen van Sniper Curtains zijn gemaakt met een sjabloon, dat voor het gemak tijdelijk op het papier is geplakt soms zijn de lijmsporen nog zichtbaar. In enkele tekeningen zijn stukken gaas of geperforeerd plaatijzer gebruikt als mal. De tekeningen ogen direct, onopgesmukt en fris, ze tonen onverbloemd de sporen van hun totstandkoming. De sleutel tot hun energieke effectiviteit is de lijnvoering, in het bijzonder die onnavolgbare balans tussen precisie en nonchalance, tussen spontaniteit en perfectie. Het is deze moeilijk beheersbare kwaliteit die Oerlemans poogt te vertalen naar schilderijen op groter formaat.

Voordat Oerlemans ging studeren aan de kunstacademie volgde ze een grafische opleiding, druktechnieken zijn haar vertrouwd. Met zeefdruk maakte ze talrijke posters voor kunstenaarsinitiatieven als het door haar zelf opgerichte Oceaan in Arnhem dat later een vervolg kreeg in Ozean, in haar huidige woonplaats Berlijn. Het sjabloon is de dienaar van de herhaling. Toch leidt het herhaald gebruik van dezelfde sjablonen niet tot monotone repetitie. Elk van Hester Oerlemans’ tekeningen en schilderijen is uniek, telkens net weer een tikkeltje anders. Hoewel de verschillende versies van de Sniper Curtains gelijkwaardig zijn, is toch sprake van enige ontwikkeling. Werkend in het atelier neigt de kunstenaar gaandeweg naar verdere reductie, naar minder detaillering en een grotere helderheid. ‘Door te werken in series’, zegt de kunstenaar, ‘merk je dat je als schilder met steeds minder toe kan.’ [2] Niet toevallig is Henri Matisse één van haar helden.

Tot de beelden die Hester Oerlemans fascineren horen niet alleen de gordijnen van Aleppo maar ook de dagelijkse nieuwsfoto’s van migranten, vluchtelingen en zogeheten statushouders in asielzoekerscentra, een heikel onderwerp in de Nederlandse en internationale politiek. Met sjablonen maakte Oerlemans tekeningen en schilderijen van sporthallen vol veldbedden waarop geen mens te bekennen is. Naast de bedden schilderde ze de namen van degenen die op deze tijdelijke opvanglocaties de nacht doorbrengen, Ibtisam, Raafat, Zahed Hehly, Arabische namen waar een Nederlandse tong gemakkelijk over struikelt. Zo geeft Hester Oerlemans de vluchtelingen hun individuele identiteit terug die hen al te vaak door het systeem wordt ontnomen (What’s Your Name, 2017). De voorstellingen maken de politiek persoonlijk en het persoonlijke politiek, ze brengen abstracte ontwikkelingen op het wereldtoneel terug tot menselijke schaal. Het vluchtelingenthema staat ook centraal in enkele ontwerpen voor een monument in de vorm van een gigantische teenslipper, een plan dat tot op heden niet is uitgevoerd (Refugee Monument, 2017).

In een groep recente schilderijen heeft de kunstenaar haar beproefde werkwijze omgekeerd. Zocht ze eerst naar de essentie van een beeld door het met hulp van een sjabloon te vertalen in enkele rake lijnen, nu plakt ze laserprints van een uitvergrote foto stevig op het doek om vervolgens alle overtollige beeldinformatie weg te schilderen. De werkwijze schept mogelijkheden om langer aan een beeld te schaven, om het met de grootst mogelijke nuance te vervolmaken, iets wat met sjabloon schilderen moeilijker is. Het resultaat is een intrigerende samenkomst van fotografische en schilderkunstige beeldinformatie.

Ook in deze groep werken is de spanning tussen anonimiteit en zichtbaarheid een leidmotief. Justice (2021) toont iemand die zijn of haar gezicht met een ordner afschermt om niet herkend te worden. In On Hold (2022) zien we een vrouw die schuilgaat onder het matras dat ze op haar hoofd meedraagt. Op Kreuzberg (2022) prijkt een achtergelaten winkelwagentje met een opgerold Perzisch tapijt, gebaseerd op een snapshot die de kunstenaar maakte in de immigrantenwijk van Berlijn. Het kan gaan om een onbeheerde boodschappenwagen, een geïmproviseerde verhuizing, een onverwachte huisuitzetting - het ware verhaal achter de raadselachtige voorstelling wordt nergens expliciet.

Tegengestelden botsen op elkaar: het huiselijke en het nomadische, het westerse en het oosterse, het vertrouwde en het vreemde. Naar eigen zeggen is de kunstenaar gefascineerd door de plotselinge nabijheid van dat wat van ver komt. Hester Oerlemans: ‘Ik word in eerste instantie getriggerd door de kleuren en de exotische patronen op de foto’s, maar ook door de achterliggende problematiek van wereldwijde migratie, waarom mensen huis en haard verlaten.’ [3] Complexe vragen zonder eenduidige antwoorden. Een asielzoekerscentrum is zowel een oord van stagnatie als een vluchtheuvel voor hoop.

De schilderijen anticiperen niet zozeer op de misère van migranten maar eerder op de vooringenomen perceptie van het publiek. On the Run II (2015) bijvoorbeeld, dat een Afrikaan met een bed op zijn hoofd voorstelt, wordt vaak geïnterpreteerd als een portret van een vluchteling, maar welke vluchteling neemt nou zijn ledikant mee op de vlucht? De goedkope witte plastic tuinstoelen die je overal ter wereld aantreft worden over het algemeen spuuglelijk gevonden, maar op Oerlemans’ intens melancholieke schilderij No Title (2022) verschijnen ze ten tonele als de laatste vertolkers van menselijke waardigheid. Hurry slowly, de titel van de tentoonstelling, kan worden opgevat als een uitnodiging al te voorbarige conclusies even op te schorten.

Dat bezit, huisvesting en status belangrijke indicatoren zijn voor sociale identiteit geldt niet alleen voor de armzalige asielzoeker van vandaag maar ook voor rijkelui uit het verleden. In zeventiende-eeuwse portretten van Hollandse kooplieden en regenten symboliseert de witte kraag de maatschappelijke positie van de drager. Hoe groter de kraag, hoe hoger het aanzien van de eigenaar. Wat begon als een opstaand halsboordje ter bescherming van de bovenkleding (een mode overgewaaid uit Spanje) groeide in luttele jaren uit tot de zogeheten molensteenkraag: altijd hagelwit, breed uitstaand en regelmatig geplooid en gesteven. Het kostbare, fijndradige linnen leek haast doorschijnend, zoals goed is te zien op schilderijen van Rembrandt en Frans Hals. Hester Oerlemans maakte tientallen tekeningen (en een schilderij) van zo’n gelubde kraag, waarin ze verschillende soorten plooiingen nauwgezet reconstrueert.

De drager van het begeerde kledingstuk blijft echter buiten beeld, waardoor het exquise raffinement van het machtsvertoon hol en zinledig wordt. Heldere, overzichtelijke beelden van een troebele, complexe werkelijkheid, zo zou je Oerlemans schilderijen kunnen typeren. Haar beelden zijn catchy als een cartoon en berusten, net als de beeldgrap, op ambivalentie en ambiguïteit. Misschien wordt dat nog het beste geïllustreerd door een van haar sculpturen, Seat (2017), bestaande uit de zitting van een plastic stoeltje van het merk Marko. Doordat rugleuning en zitvlak zijn samengevouwen is een treffende gelijkenis ontstaan met de snavel van Donald Duck. In het standaardrepertoire van Disney is die snavel het moeilijkst te tekenen onderdeel van de overbekende stripfiguur. Oerlemans wandsculptuur laat het beeldmotief met vanzelfsprekende souplesse ontspringen aan onverwachte bron.

De stoel als snavel is in wezen niet anders dan het gordijn als provisorisch schild. In eenvoudige composities verbeeldt Hester Oerlemans de fragiliteit en de kracht van een bestaan dat door migratie en globalisering op drift is geraakt.  

Tekst: Dominic van den Boogerd

[1] Rania Abouzeid, ‘The Veils of Aleppo: Photographs by Franco Pagetti’, Time, 8 april 2013
[2] De kunstenaar in gesprek met de auteur, Amsterdam, 12 december 2022
[3] idem